سپاس از بزرگوارانی که مرا در انجام این پژوهش یاری کردند.
سپاس از استاد گرامی ام، جناب آقای دکتر مهدی مطیع، به عنوان استاد راهنما که نه تنها در به ثمر رسیدن این رساله بلکه در مراحل مختلف زندگی، از راهنمایی های بی دریغ ایشان بهره مند شدم.
سپاس از جناب آقای دکتر راغبی،بهعنواناستاد مشاور که با صبر و حوصله، اینجانب را در تدوین این رساله مورد لطف خود قرار دادند.
چکیده
حسنه از جمله موضوعات اخلاقی قرآن کریم است و علی رغم اهمیت آن، کمتر مورد توجه قرار گرفته است و آن طور که شایسته آن است بدان پرداخته نشده است و اغلب به صورت تفسیر آیه ای و بدون توجه به نظام و همبستگی معنایی که بین مفاهیم کلیدی آن وجود دارد، بدان نگریسته شده است.
پژوهش حاضر در صدد بررسی موضوع حسنه به روشی منسجم و نظام مند است تا مشخص سازد، واژگان کلیدی مفهوم حسنه در دو حوزه هم معناها و متضادهای آن، در قرآن کریم چیست؟ حسنه در سیاق قرآن کریم چه معنایی دارد و آثار آن چیست؟ چه کسانی محسن می‌شوند و دارای چه ویژگی هایی هستند؟ احوال آنان در قیامت به چه صورتی است؟ مفهوم کانونی حسنه در قرآن کریم چیست؟ چگونه می‌توان به ترسیم شبکه معنایی حسنه در قرآن کریم رسید؟
این پژوهش در ابتدا، به بررسی معنای لغوی، اصطلاحی، مشتقات، وجوه و سیاق حسنه در قرآن کریم پرداخته است و پس از آن، به استخراج هم‌نشین ها و جانشین های آن، که در شناخت هم‌معناها و غیر هم‌معناها موثر بوده است، پرداخت.
بررسی روابط هم‌نشینی نشان داد مفهوم حسنه با بسیاری از مفاهیم والا هم چون؛ ایمان، توبه، عمل صالح، صبر، تقوا، احسان، نماز، انفاق، قرض، شفاعت، مودت و… که از موضوعات اصیل دین مبین اسلام است هم‌نشین شده است و در مقابل، مفهوم سیئه مفهوم کانونی متقابل آن است.
این پژوهش واژگان کلیدی هم‌معنا، هم چون؛ خیر، بر، احسان، عمل صالح، طیب و واژگان کلیدی متضاد، هم چون؛ شر، سوء، سیئه، ذنب، اثم، فحشا، منکر و … را استخراج نمود.
بررسی روابط هم‌نشینی، کمک کرد تا حوزه های مفهومی حسنه به صورت نظام مند مشخص گردد و به تقسیماتی هم چون، قانونمندی ها، انفعالات، آثار، ویژگی ها، جزا، مصادیق و…دست یابد.
یافته این پژوهش عمل مورد رضای الهی و در جهت خواست و اراده خداوندی را به عنوان مفهوم کانونی حسنه معرفی نمود و به این نتیجه رسید که محسن با انجام اعمال قلبی و جوارحی به این مقام خاص می‌رسد و مستحق دریافت پاداش دنیوی و اخروی می‌شود.
کلید واژگان: قرآن، حسنه، معناشناسی، جزا، نیکویی
فهرست مطالب
Contents
فصل اول: کلیات پژوهشی ۱
۱ ـ۱ مقدمه ۱
۱ـ ۲ تاریخچه معناشناسی ۳
۱ـ ۳ تبیین مساله پژوهشی ۴
۱ـ ۴ سابقه پژوهش ۵
۱ـ ۵ علت انتخاب موضوع ۶
۱ـ ۶ اهداف پژوهش ۶
۱ـ ۷ سوال اصلی پژوهش ۷
۱ـ ۷ـ۱ سوالات فرعی پژوهش ۷
۱ـ۸ فرضیه های پژوهش ۷
۱ـ ۹روش تحقیق و مراحل آن ۷
۱ـ ۱۰ کلید واژگان ۸
فصل دوم:روش شناسی ۹
۲ـ ۱ مقدمه ۹
۲ـ ۲ سیر تاریخی معناشناسی ۱۰
۲ـ ۳ چیستی «معنا» و «معناشناسی» ۱۰
۲ـ ۳ـ ۱ کارکرد و هدف معناشناسی ۱۲
۲ـ ۳ـ ۲ شاخه های معناشناسی ۱۳
۲ـ ۳ـ ۲ـ ۱ معناشناسی فلسفی: ۱۳
۲ـ ۳ـ ۲ـ ۲ معناشناسی منطقی: ۱۴
۲ـ ۳ـ ۲ـ ۳ معناشناسی زبانی: ۱۴
۲ـ۳ـ ۳ واحدهای مطالعه معنا ۱۵
۲ـ ۳ـ ۴ روابط مفهومی ۱۵
۲ـ۳ـ ۴ـ ۱ شمول معنایی ۱۵
۲ـ۳ـ ۴ـ ۲ هم معنایی (ترادف) ۱۷
۲ـ ۳ـ ۴ـ ۲ـ ۱ انواع هم معنایی ۱۸
۲ـ۳ـ۴ـ۲ـ۱ـ۲ هم معنایی تحلیلی: ۱۸
۲ـ۳ـ۴ـ۲ـ۱ـ۳ هم معنایی ضمنی: ۱۹
۲ـ۳ـ۴ـ۲ـ۲ نمونه هایی از هم معنایی در حوزه «حسنه» ۱۹
۲ـ۳ـ۴ـ۲ـ۲ـ۱ هم معنایی عمل صالح با حسنات ۱۹
۲ـ۳ـ۴ـ۲ـ۲ـ۲ هم معنایی معروف با احسان ۱۹
۲ـ ۳ـ ۴ـ ۲ـ ۲ـ ۳ هم‌معنایی تقوا باماده حسن ۱۹
۲ـ۳ـ۴ـ۳ چند معنایی ۲۰
الف: چند معنایی همزمانی: ۲۰
ب: چند معنایی در زمانی: ۲۰
۲ـ۳ـ۴ـ۴ تقابل معنایی ۲۱
۲ـ ۳ـ ۴ـ ۴ـ۱ تقابل مدرج ۲۱
۲ـ ۳ـ ۴ـ ۴ـ ۲ تقابل مکمل ۲۲
۲ـ ۳ـ ۴ـ ۴ـ ۳ تقابل دوسویه ۲۲
۲ـ۳ـ۵ روابط بینا‌متنی ۲۳
۲ـ۳ـ ۵ـ۱ روابط هم‌نشینی ۲۳
۲ـ۳ـ ۵ـ ۱ـ۱ قواعد ترکیب پذیری معنایی ۲۵
۲ـ۳ـ۵ـ۲ روابط جانشینی ۲۶
۲ـ۳ـ ۵ـ۳ بافت یا سیاق ۲۷
فصل سوم: معناشناسی حسنه در قرآن کریم ۳۸
۳ـ ۲حسنه درلغت ۴۱
۳ـ ۳ حسنه در اصطلاح ۴۲
۳ـ۴ مشتقات ۴۲
۳ـ۷ روابط هم‌نشینی (syntagmatic) و روابط جانشینی(paradigmatic) ۵۳
۳ـ ۷ـ ۱ روابط هم‌نشینی ۵۴
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۱ هم‌نشینی افعال ۵۴
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۱ـ ۱ هم‌نشینی فعل یقترف با حسنه ۵۴
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۱ـ‌۲ هم‌نشینی فعل جاء بـ با حسنه ۵۴
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۱ـ ۳ هم‌نشینی فعل أتی با ماده حسن ۵۵
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۱ـ ۴ هم‌نشینی فعل وهب با محسنین ۵۶
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۲ هم‌نشینی شفاعت با حسنه ۵۷
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۳ هم نشینی صلاه با حسنه ۵۸
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۴ هم‌نشینی محسن با کافر ۵۹
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۵ هم‌نشینی ظالم با ماده حسن ۶۰
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۶ هم‌نشینی حسنه با سیئه ۶۲
۳ـ ۷ـ ۱ـ۷ هم‌نشینی متقین با محسنین ۶۶
۳ـ ۷ـ‌۱‌ـ ۸هم‌نشینی الذین آمنوا، عملوا الصالحات، اتقوا و احسنوا با محسنین ۶۷
۳ـ ۷ـ ۱ـ۹ هم‌نشینی یتق و یصبر با محسنین ۶۸
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۱۰ هم نشینی تاب، آمن، عمل صالحا با حسنات ۶۸
۳ـ ۷ـ ۱ـ۱۱هم‌نشینی موده فی القربی با حسنه ۷۰
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۱۲ هم‌نشینی الذین ینفقون با محسنین ۷۲
۳ـ ۷ـ ۱ـ ۱۳ هم‌نشینی قرض با حسن ۷۴
۳ـ ۷ـ ۱۳ـ ۱ نتیجه گیری ۷۶
۳ـ ۷ـ ۲ روابط جانشینی ۷۶
۳ـ ۷ـ ۲ـ ۱ جانشینی رزقا حسنا با رزق کریم ۷۶
۳ـ‌۷ـ ۲ـ ۱ـ ۱ آیات مشتمل بر رزق حسن ۷۷
۳ـ ۷ـ‌۲ـ ۱ـ ۱ـ ۱ نتیجه گیری ۷۹
۳ـ‌۷ـ ۲ـ ۱ـ ۲ آیات مشتمل بر رزق کریم ۸۰
۳ـ‌۷ـ‌۲ـ ۱ـ ۲ـ‌۱ نتیجه گیری ۸۱
۳ـ ۷ـ ۲ـ ۲ جانشینی اجر محسنین با اجر مصلحین و مؤمنین ۸۲
۳ـ ۷ـ ۲ـ ۲ـ ۱ نتیجه گیری ۸۴
۳ـ‌۷ـ ۲ـ ۳ جانشینی حسنه با سراء ۸۵
۳ـ‌۷ـ ۲ـ ۳ـ‌۱ نتیجه گیری ۸۵
۳ـ ۷ـ ۲ـ ۴ جانشینی تحسنوا با تصلحوا، تصبروا و تؤمنوا ۸۶
۳ـ‌۷ـ‌۲ـ‌۴ـ‌۱ نتیجه گیری ۸۸
۳ـ‌۷ـ ۲ـ‌۵ جانشینی حسنه با طیب، بصیر، نور و اصحاب الجنه ۸۹
۳ـ‌۷ـ‌۲ـ‌۵ـ ۱ نتیجه گیری ۹۱
فصل چهارم: شبکه معنایی حسنه در قرآن کریم ۹۳
۴ـ ۱ مترادفات حسنه ۹۴
۴ـ ۱ـ‌۱ خیر ۹۴
۴ـ ۱ـ ۲ برّ ۹۴
۴ـ ۱ـ ۳ احسان ۹۵
۴ـ‌۱ـ ۴ معروف ۹۷
۴ـ ۱ـ‌۵ طیب ۹۸
۴ـ ۱ـ‌۶ عمل صالح ۹۸
۴ـ ۲ متضادهای حسنه ۱۰۰
۴ـ ۲ـ ۱ شر ۱۰۰
۴ـ ۲ـ ۲ سوء ۱۰۰
۴ـ ۲ـ ۳ سیئه ۱۰۱
۴ـ ۲ـ ۴ فحشاء ۱۰۲
۴ـ ۲ـ ۵ منکر ۱۰۲
۴ـ ۲ـ ۶ خطیئه ۱۰۴
۴ـ ۲ـ ۷ ذنب ۱۰۵
۴ـ ۲ـ ۸ فسق ۱۰۶
۴ـ ۲ـ ۹ اثم ۱۰۶
۴ـ ۲ـ ۱۰ نتیجه گیری ۱۰۶
۴ـ ۳ قانونمندی‌های حسنه ۱۰۸
۴ـ ۳ـ ۱ از جانب خدا بودن حسنه ۱۰۸
۴ـ ۳ـ ۲ بهره مند شدن نیکی کنندگان از حسنه در دنیا ۱۰۹
۴ـ ۳ـ ۳ دریافت پاداش ده برابر، برای بجا آورندگان حسنه ۱۱۱
۴ـ ۳ـ‌۴ دریافت پاداشی بهتر برای بجا آورندگان حسنه ۱۱۱
۴ـ ۳ـ‌۵ تبدیل و محو سیئات به حسنات ۱۱۳
۴ـ‌۳ـ‌۵ـ‌۱ قانون تبدیل ۱۱۳
۴ـ‌۳ـ‌۵ـ‌۲ قانون محو: ۱۱۴
۴ـ‌۳ـ‌۶ بهره مند از حسنه برای شفاعت کننده آن ۱۱۵
۴ـ‌۳ـ‌۷ بهره مند شدن درخواست کننده حسنه دنیایی و آخرتی ۱۱۶
۴ـ‌۳ـ‌۸ زیاد شدن حسنه برای آورنده آن ۱۱۷
۴ـ‌۳ـ‌۹ نتیجه گیری ۱۱۸
۴ـ ۴ـ انفعالات حسنه ۱۱۸
۴ـ‌۴ـ ۱ انفعالات مثبت ۱۱۸
۴ـ‌۴ـ ۱ـ‌۱ حمد وثنای الهی ۱۱۹
۴ـ ۴ـ ۱ـ ۲ آزمایش با حسنات و سیئات برای بازگشت ۱۲۰
۴ـ‌۴ ـ ۲ انفعالات منفی ۱۲۱
۴ـ‌۴ـ‌۲ـ‌۱ ناراحتی معاندان ۱۲۱
۴ـ‌۴ـ‌۲ـ‌۲ نسبت دادن حسنه به خدا و نسبت دادن سیئه به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم ۱۲۳
تفسیر آن از نظر گذشت. ۱۲۳
۴ـ‌۴ـ‌۲ـ‌۳ نسبت دادن حسنه به خود و نسبت دادن سیئه به موسی علیه السلام و یارانش ۱۲۴
۴ـ ۴ـ‌۳ نتیجه گیری ۱۲۵
۴ـ ۵ ویژگی‌های محسنین ۱۲۵
۴ـ ۵ـ‌۱ شکیبایی ۱۲۵
۴ـ‌۵ـ‌۲ همراهی خداوند با محسنین ۱۲۶
۴ـ‌۵ـ‌۳ دارای تقوا، ایمان و عمل صالح ۱۲۸
۴ـ‌۵ـ‌۴ اهل انفاق و احسان ۱۲۹
۴ـ‌۵ـ‌۵ انفاق در توانگری و تنگدستی، فروبردن خشم و چشم پوشی از خطای مردم ۱۳۰
۴ـ‌۵ـ‌۶ دریافت کننده پاداش دنیوی و اخروی ۱۳۲
۴ـ‌۵ـ‌۷ محبوب خدا شدن ۱۳۲
۴ـ‌۵ـ‌۸ نزدیک بودن رحمت الهی به محسنین ۱۳۴
۴ـ‌۵ـ‌۹ طلب مغفرت ۱۳۵
۴ـ‌۵ـ‌۱۰ عدم مواخذه الهی ۱۳۵
۴ـ‌۵ـ‌۱۱ دادن هدیه‌ای مناسب به زنان پس از طلاق ۱۳۶
۴ـ ۵ـ‌۱۲ شرکت در جهاد ۱۳۷
۴ـ‌۵ـ‌۳ ۱ پیروی آیین ابراهیم علیه السلام ۱۳۷
۴ـ‌۵ـ‌۱۴ چنگ زننده به دستگیره محکم ۱۳۸
۴ـ ۵ـ ۱۵ تصدیق رویا ۱۳۸
۴ـ ۵ـ۱۶ نتیجه گیری ۱۳۹
۴ـ‌۶ آثارحسنه ۱۴۰
۴ـ‌۶ـ ۱ دو چندان شدن آن و دریافت اجر عظیم ۱۴۰
۴ـ‌۶ـ‌۲ پاداش دنیوی و اخروی ۱۴۱
۴ـ‌۶ـ‌۳ جلب محبت و زدودن دشمنی ۱۴۱
۴ـ‌۶ـ ۴ عدم فساد جویی در زمین ۱۴۲
۴ـ ۷ جزای حسنه و محسنین ۱۴۳
۴ـ ۷ـ ۱ جزای دنیوی ۱۴۳
۴ـ ۷ـ‌۱ـ‌۱ لایق دریافت کتاب، علم و حکم ۱۴۳
۴ـ ۷ـ‌۱ـ‌۲ بخشیدن فرزندان به انبیا و هدایت ایشان ۱۴۵
۴ـ ۷ ـ ۲ جزای اخروی ۱۴۶
۴ـ۷ـ‌۲ـ‌۱ هدایت و بشارت الهی ۱۴۶
۴ـ ۷ـ ۲ـ‌۲ قابلیت دریافت اعطای الهی ۱۴۷
۴ـ ۷ـ‌۲ـ ۳ امنیت در قیامت ۱۴۷
آیه ای دیگر در مورد امنیت در قیامت: ۱۴۸
۴ـ‌۷ـ‌۲ـ‌۴ دچار ذلت نشدن ۱۴۹
۴ـ ۷ـ ۲ـ‌۵ جاودانگی در بهشت ۱۵۰
۴ـ‌۷ـ‌۲ـ‌۶ یافتن در نزد پروردگار ۱۵۰
۴ـ‌۷ـ۲ـ ۷ سلام خدا بر آنان ۱۵۱
۴ـ ۷ـ ۲ـ‌۸ دارای أجر عظیم ۱۵۲
۴ـ۷ـ۲ـ۹ نتیجه گیری ۱۵۳
۴ـ ۸ مصادیق محسنین ۱۵۴
۴ـ ۸ـ ۱ مقدمه ۱۵۴
۴ـ ۸ـ ۲ اسوه های حسنه ۱۵۵
۴ـ ۸ـ ۲ـ ۱ پیامبر اسلام صلی الله علیم و آله و سلم ۱۵۵
۴ـ ۸ـ ۲ـ ۲ ابراهیم خلیل علیه السلام ۱۵۷
۴ـ ۸ـ ۳ مصادیق محسنین ۱۵۸
۴ـ ۸ـ ۳ـ ۱حضرت نوح علیه السلام ۱۵۸
۴ـ ۸ـ ۳ـ ۲ حضرت ابراهیم علیه السلام ۱۵۹
۴ـ ۸ـ ۳ـ ۳ حضرت موسی و هارون علیهم السلام ۱۵۹
۴ـ ۸ـ ۳ـ ۴ حضرت الیاس علیه السلام ۱۶۰
۴ـ ۸ـ۳ـ۵ نتیجه گیری ۱۶۰
نتیجه گیری: ترسیم شبکه معنایی حسنه در قرآن کریم ۱۶۲
فهرست منابع ۱۶۸
فهرست جداول
جدول شمول معنایی حسنه (۲ـ ۱)
صفحه ۱۶
جدول شمول معنایی جزا (۲ـ ۲) و صفح(۲ـ ۳)
صفحه ۱۶
جدول معنای نسبی و اساسی (۲ـ ۴)
صفحه ۳۲
جدول فهرست آیات مورد استفاده در فصل دوم (۲ـ ۵)
صفحه ۳۷
جدول شبکه معنایی حسنه (۴ـ ۱)
صفحه۹۳
جدول میدان معناشناسی مترادف های حسنه (۴ـ ۲)
صفحه ۱۰۷
جدول میدان معناشناسی متضادهای حسنه(۴ـ ۳)
صفحه۱۰۸
جدول آثار حسنه (۴ـ ۴)
صفحه ۱۴۳
فصل اول
کلیات پژوهش
۱ ـ۱ مقدمه
بدون شک تمام انسان ها در پی رسیدن به سعادت و خوشبختی هستند و در تمام مراحل زندگی سعی می‌کنند که هر لحظه به آن نزدیکتر گردند، البته برای رسیدن به سعادت و خوشبختی راهی جز کسب مکارم و فضائل و دوری از رذائل اخلاقی وجود ندارد، زیرا که انبیای عظام و اولیای کرام علیه السلام همگی در این مسیر ره پیموده و طالبان حقیقت را نیز به طریق دعوت نموده‌اند.