که پس از تاج‏گذاری با شورش‏هایی در پارس، ماد، عیلام، مصر، بابل، ارمنستان، لیدی، خوزستان و گرگان مواجه گردید، در مدّت دو سال با نوزده جنگ، نوزده مخالف خود را از سر راه برداشت و شاهنشاهی را سر و سامانی داد.282 او تمام همّ خود را در ایجاد یک حکومت متمرکز اداری و مالی به کار برد و دست به اصلاحاتی زد از جمله مالیات‏ها را تعدیل کرد، راه شاهی را ایجاد نمود، سپاه جاویدان و چاپارخانه‏ها را تأسیس نمود. سکّه‏ی “دریک” را ضرب کرد و بالاخره دست به گسترش تجارت زد و برای این منظور کانال سوئز را لایروبی نمود. سفر جنگی داریوش بر ضدّ سکاها که از طریق داردانل و دانوب و تا نزدیک رود دُن انجام گرفت بی‏نتیجه ماند ولی در جلوگیری از هجوم قبایل وحشی مؤثّر افتاد283 و در بازگشت سردار او “مگابیز” تراکیه و مقدونیّه و تراس را تصرّف نمود284 و بدین ترتیب مقدّمات حمله به یونان را فراهم کرد. لشکرکشی داریوش تا نزدیکی رود دن را می‏توان در ردیف عظیم‏ترین و شگفت‏انگیزترین لشکرکشی‏های جهان باستان به حساب آورد. زیرا با یک بررسی و مقایسه می‏توان عظمت کار را از جهت تهیّه و تدارک امکانات و لوازم جنگی، میزان آمادگی رزمی، مدیریّت و فرماندهی ارزیابی کرد. داریوش ابتدا دست به تحریم ارسال گندم و غلّه و چوب به یونان زد و سپس هر چه سعی نمود با تطمیع هیپیاس285 مستبد فراری از یونان را بازگرداند موفّق نشد و همین فراری، شاه را برای لشکرکشی بیشتر تحریک نمود. ابتدا داریوش سفیرانی به یونان گسیل داشت و درخواست زمین و آب از آنان نمود ولی آنان در آتن سفیران را از کوه‏ها به زیر پرتاب کردند و در اسپارت آن‏ها را به چاه انداختند. شاه به تلافی حمله‏ی یونانیان به سارد و آتش زدن شهر سارد در سال 490 ق.م به یونان حمله کرد.286 ولی سپاه ایران در “ماراتن”287 از سپاه یونانیان به رهبری “میلتیاد”288 شکست خورد و به ایران بازگشت. داریوش در سال 486 ق.م پس از 36 سال حکومت در اوج عظمت امپراتوری ایران درگذشت289 و پسرش خشایارشا جانشین او شد.
3-4-1-1 تشکیلات حکومتی و کشورداری داریوش
هرودوت در گزارش خود از نظام هفت پادشاهی سخن می‏گوید که امپراتوری کوروش و پادشاهان بعدی هخامنشیان را تشکیل می‏دادند. در حقیقت پادشاه اوّل که بر شورای پادشاهی پارسیان نظارت می‏کرد، پادشاه هفت تنان یا شاهنشاه نامیده می‏شد و شباهت دوری به نوعی نظام فدرالیته داشته است.290 سقوط بابل توسّط کوروش موجب گردید که کوروش خود را “پادشاه کشورها” بنامد. بدین ترتیب بسیاری از اقوام مجاوری که دارای امرا و سلاطین مستقل بودند به حضور وی شتافتند و اطاعت خود را اعلام نمودند. در حکومت هخامنشیان دین و دولت در هم آمیخته بودند لکن نه بدان معنی که دین، روش حکومت را بیان نماید؛ بلکه به مفهوم دیگر آن که وابستگی دین و سیاست است و دولت هخامنشی همواره در سیاست‏های توسعه‏طلبانه‏ی خود از دین بهره می‏برد. آزادی بیش از چهل یهودی اسیر در دست بابلیان که در زمان کوروش انجام می‏پذیرفت در همین راستا قابل تفسیر است. بازگشت این تعداد از آوارگان به ارض موعود می‏توانست راه فتح مصر را از طریق فلسطین هموار سازد. در حقیقت یهودیان پل عبور سپاهیان کوروش به مصر محسوب می‏شدند و حوادث بعدی نتایج این سیاست را به واقعیّت تبدیل نمود؛ هر چند که خود کوروش شاهد آن نبود لکن اعقابش از آن بهره‏مند گردیدند.291 شورش‏هایی که هر از گاهی در گوشه و کنار امپراتوری بزرگ هخامنشیان رخ می‏داد، تمام هم و غم و همه‏ی توان سیاسی نظامی پادشاهان هخامنشی را به جنگ‏ها معطوف می‏داشت و هر گونه فرصت اصلاحات در درون نظام حاکم و بهبود بخشیدن به معیشت مردم را از آن‏ها سلب می‏نمود. تشکیلات حکومتی هخامنشیان که در عهد داریوش توسعه یافت حدّاکثر در سه بخش خلاصه می‏شد. نخست، نهاد سلطنت که محور اصلی اقتدار سیاسی و شاخص عهده‏ی دولت و حکومت بود. دوّم، تقسیمات سیاسی اداری قلمرو وسیع شاهنشاهی که هر کدام از واحدها توسّط شاهی کوچک‏تر اداره می‏شد و معمولاً منصوبین شاه بزرگ بر این واحدها حکم می‏راندند. سوّم، مأموران جمع‏آوری مالیات و عوارض که از بین افراد و خانواده‏های وابسته به پادشاه انتخاب و به محل مأموریّت یعنی ایالت‏ها گسیل می‏شدند. برخی از گزارش‏های تاریخی از وجود بیست ایالت یا شهربان در قلمرو امپراتوری هخامنشیان حکایت دارد. هر کدام از آن‏‏ها به جز صاحب منصبان عالی که به عنوان والی و شاه دست نشانده حکومت می‏کردند، دارای مامور عالی برای اداره‏ی امور مالیاتی، عوارضی و گمرکات بود که عمدتاً از میان خویشاوندان شاه و افراد وابسته انتخاب و منصوب می‏شدند. معمولاً هزینه‏های سپاهیان و فعّایّت‏های نظامی بیش‏ترین سهم را از درآمدهای مالیاتی داشتند. سنگینی خراج‏هایی که ایالات قلمرو امپراتوری به صورت سالانه می‏پرداختند، هر چند از یک سو به موفّقیّت‏های سیاسی و نظامی امپراتوری کمک می‏کرد، امّا از سوی دیگر عمده‏ترین عامل درد سر به شمار می‏آمد و موجب می‏گردیدکه هر از چند گاهی امرای نواحی و ایالت‏ها سر به شورش بردارند و چند برابر مالیات آن ایالت صرف سرکوب شورشیان گردد.292
3-4-1-2 تقسیم قلمرو شاهنشاهی به چندین ساتراپ293
داریوش سرزمین‌های ایران را به چند قسمت تقسیم نموده، برای هر کدام یک والی معیّن نمود که به آن در زبان آن ‌روزی “خشترپاون” می‌گفتند یعنی حامی یا نگهبان مملکت. در واقع ساتراپ شکل یونانی شده واژه‏ی خشثر پاون در پارسی باستان است که در زمان
هخامنشیان برای اشاره به استاندار (والی، حاکم) از آن استفاده می‌شده ‌است، توضیح این که استان یا ولایت را ساتراپ‏نشین می‏نامیدند. این نام در پهلوی به شکل شهرپان و در زبان پارسی نو به شکل شهربان و شهرب درآمده ‌است. شهرب به معنی استاندار به کار می‌رفته و در زبان یونانی به ساتراپ تبدیل شده‌ است.294 یونانی‌ها، ساتراپ، به معنی استاندار و ساتراپی را عموماً یعنی استان نوشته‌اند و تعداد بخش‌ها را بین بیست الی بیست و شش بخش ذکـر کرده‌اند و لیکن تعداد ولایات در کتیبه‏ی نقش رستم به سی ولایت می‌رسد (تصویر 3-17). برای این

تصویر (3-17). نقشه‏ی پراکندگی ساتراپ‏های هخامنشیان (ایمان‏پور و …، 1389: 62)
که کارها همه در دست یک نفر نباشد، دو نفر از مرکز مأمور می‌شدند که یکی به فرماندهی قشون محلّی منصوب بود و دیگری به اسم سردبیر که کارهای کشوری را اداره می‌کرد. سردبیر در واقع مفتّش مرکز در ایالات بود و مقصود از تأسیس این شغل این بود که مرکز بداند احکامی که به ساتراپ صادر می‌شود اجرا می‌گردد یا نه. مفتّشینی که از مرکز برای دیدن اوضاع ایالات مأمور می‌شدند، لقب چشم و گوش دولت را داشتند.295 درست است که این ساتراپ‌ها در حوزه‏ی حکومت خویش مثل یک پادشاه دست‏نشانده، قدرت و حیثیّت بلامنازع داشتند (تصویر 3-18) امّا در واقع تمام احوالشان

تصویر (3-18). یک ساتراپ در حال صحبت با مراجعه‏کنندگان (وبگاه اطلس تاریخ ایران از ابتدا تا اسلام www.iranatlas.info)
تحت نظارت دقیق و بلاواسطه‏ی شاه و “چشم” و “گوش” او بود و این نکته کمتر به آن‏ها مجال می‌داد که داعیّه‏ی استقلال یا فکر تجاوز از قانون پادشاه را در خاطر بگذرانند. این نظارت‌ها در عین حال هم رعیّت را از استثمار و تعدّی ساتراپ‌ها در امان نگه می‌داشت و هم به ساتراپ‌ها اجازه نمی‌داد تا با جمع‏آوری عوارض و مالیات‌های بی‏جا خزانه‏ی خود را تقویت کنند و لاجرم به فکر توسعه‏ی قدرت بیفتند.296 از جمله اختیارات مالی ساتراپ‏ها می‏توان به ضرب سکّه‏ی نقره‏ و وضع و وصول عوارض جهت رفع نیازمندی‏های ساتراپ‏نشین‏ها بود.297 چند منبع مکتوب در مورد تعداد ساتراپ‏های هخامنشی وجود دارد از جمله سنگ‏نگاره‏ی بیستون، نوشته‏های هرودوت در کتاب تواریخ، سنگ‏نگاره‏ی نقش رستم داریوش، کتیبه‏ای از خشیارشا و آریان نویسنده‏ی یونانی (جدول 3-1).
فهرست ساتراپی‎ها بر اساس دیواره‎ی بیستون داریوش 521 قبل از میلاد
فهرست ساتراپی‏ها بر اساس تواریخ هرودوت (لیست هدیه‏آورندگان)
فهرست ساتراپی‏ها بر اساس کتیبه‏ی نقش رستم داریوش
492 قبل از میلاد
فهرست ساتراپی‏ها بر اساس تواریخ هرودوت (لیست ارتشها) 480 الی 481 قبل از میلاد
فهرست ساتراپی‏ها بر اساس سنگ نبشته‏ی خشایارشا
فهرست ساتراپی‏ها بر اساس آریان Anabasis))
پارس

پارسی

پرسیس
ایلام
شوش
ایلام
شوشی
ایلام
شوشی
بابل وآشور
بابل وآشور
بابل وآشور
آشوری
بابل وآشور
بابل وآشور
ماد
اکباتان و ماد
ماد
ماد
ماد
ماد

اورتوکوریبانتیها
سکاهای تیز خود

سکاهای تیز خود
سکایی

پامفیلا – جنوب ترکیه

پامفیلا

یونیه
یونیه
یونیه
یونیه
یونیه
یونیه

یونیه ای ها با کلاه آفتابی

یونیه ای‏های کنار دریا

کرکا – نزدیک بدروم ترکیه
کرکا – نزدیک بدروم ترکیه
کرکا – نزدیک بدروم ترکیه
کرکا – نزدیک بدروم ترکیه
کرکا – نزدیک بدروم ترکیه
سارد
لیدی
سارد
لیدی
سارد
لیدی

Saspires, Alarodians

Alarodians Saspires

Matienians

Matienians

Paphlagonians

Paphlagonians

کشورهای کتار دریا
تراکیه ای های آسیایی

تراکیه ای های آسیایی

فریجیای بزرگتر
کاپادوکیه
کاپادوکیه
کاپادوکیه
کاپادوکیه
کاپادوکیه
کاپادوکیه
ارمنستان
ارمنستان
ارمنستان
ارمنستان
ارمنستان
ارمنستان

سیلیسیا

سیلیسیا

سیلیسیا
بین النهرین
قبرس فلسطین فینقیه

قبرس فلسطین فینقیه

سوریه فلسطین
مصر
مصر
مصر
مصر
مصر
مصر

لیبی
لیبی
لیبی
لیبی

هندو
هند
هندو
هند
تاکسیلا
گندارا دره کابل
گندارا دره کابل
گندارا دره کابل
گندارا دره کابل
گندارا دره کابل

داتاگوس کشور صد گاو
داتاگوس کشور صد گاو
داتاگوس کشور صد گاو

داتاگوس کشور صد گاو

پاریکانیایی آسیایی

پاریکانیایی

Oreitians, Ichthyophagi

گدروسیا – بلوچستان

Caspians, Pausicae, Pantimathi, Daritae

هیرکانیان
مردان آکایوفاسیا
هیرکانیان
مکه
مکه
مکه
مکه
مکه

زرنگیهای سیستان
اسگردیان
زرنگیهای سیستان
اسگردیان
زرنگیهای سیستان
زرنگیهای سیستان
هارایوواتیس – قندهار

هارایوواتیس – قندهار

هارایوواتیس – قندهار
هارایوواتیس – قندهار
باختری ها
باختری ها
باختری ها
باختری ها
باختری ها
باختری ها
سکاها
سکاها
سکاها
سکاها
سکاها

دایی یا دها-جنوب قزاقستان
دایی یا دها-جنوب قزاقستان
پارت
پارت
پارت
پارت
پارت
پارت
رخجیان
رخجیان
رخجیان
رخجیان
رخجیان
رخجیان
ازبکها – کوراسمیان
ازبکها – کوراسمیان
ازبکها – کوراسمیان
ازبکها – کوراسمیان
ازبکها – کوراسمیان
ازبکها – کوراسمیان
سغدیان
سغدیان
سغدیان
سغدیان
سغدیان
سغدیان

Moschi, Tibareni, Macrones, Mosynoeci, Mares

Moschi, Tibareni, Macrones, Mossynoeci, Mares

Colchians and the tribes of the Caucasus

Colchians

اتیوپی
Nubia
اتیوپی
Nubia

اعراب
اعراب
اعراب
اعراب
اعراب
اعراب

سکاهای اروپایی

تراکیه

تراکیه

جدول (3-1). لیست ساتراپی‏های هخامنشیان (دانشنامه‏ی ایرانیکا، سرواژه‏ی Achaemenid Satrapies)
3-4-1-3 نظام‏مندی مالیات
در اوایل دوران هخامنشی، مالیات به معنای دقیق کلمه وجود نداشت. در زمان کوروش و پسرش (کمبوجیه)، ایرانیان به جای مالیات منظّم، پیش‏کش‏ها و هدایایی به شاه می‏دادند. اندک اندک، دولت هخامنشی به گرفتن مالیات نقدی پرداخت. وضع مالیات با تصویب قضّات، بر مبنای سکّه‏های طلای دوران داریوش، معیّن و در دفترهای ویژه‏ی مالیاتی که بعدها به “قانون” نامبردار شد، ثبت می‏شد. داریوش مسئولیّت گردآوری مالیات را بر عهده‏ی ماموران ویژه‏ای گذاشت که از سوی دولت هخامنشی گماشته می‏شدند، تا ساتراپ‏ها نتوانند با دست یافتن به منابع مهمّ مالی از دولت مرکزی احساس استقلال کنند. مالیات‏های نقدی که سالانه در دوران فرمان‏روایی داریوش به شوش پایتخت او می‏رسید، کمابیش برابر با 20 میلیون دلار بود که